Page 132 - Dârülmülk Konya Dergisi 2025 8. Sayı

hey’et ilminin üstünlüğü ortaya çıkmıştır. çabalar sonuç vermiş, akabinde hendesi
Çünkü onun konuları, en güzel/mükemmel ispat yanında sayıya yani hesap ilmine dayalı
düzen yani âlem hakkındadır. Ayrıca ispat da tedavüle girmiştir. İşte Şîrâzî’nin
faydalarının çokluğu saymakla bitmez. ifadelerinde iki ispat türünü de zikretmesi
Son olarak hey’et ilminin burhanları, adedî bu husustaki yönelimini de göstermesi
(burhân-ı adedî) veya hendesi (burhân-ı bakımından da dikkate değerdir.
hendesî) olduğu için metafizik ve tabii Şîrâzî’nin matematik ilimlere bakışını
ilimlerin burhanlarının aksine tamamen özetleyen yukarıdaki bilgilerin ardından
güvenilirdir. Zaten hukemânın bu iki Nihâyetu’l-idrâk’in özet şeklinde genel
ilimdeki meselelerde ittifak edememelerinin ve ayrıntılı biçimde geometri içeriğine
gerekçesi de adedi veya hendesî burhanı geçilebilir. Dört makale üzerine telif edilen
kullanmamalarıdır. Bu durumda astronomi eserin makale başlıkları şöyledir: 2
ilmi yöntem ve ispatta “matematiği
kullandığı için” diğer fenlerden üstün 1. Makale: Kitabın asıl konusuna (makâsıd)
durumdadır. 1 başlamadan önce sunulması gerekenler;
2. Makale: Semavi cisimlerin hey’eti ve
Bu ifadelerde özellikle üzerinde durulan birbirlerine nispetle konumları;
husus, bir ilmin burhanlarının sağlamlığı 3. Makale: Yerkürenin hey’eti ve kısımları;
ile diğer ilimlerden üstün olduğu ve bu 4. Makale: Gök cisimlerinin boyutları ve
sağlamlığın da matematiğin iki nesnesi olan Dünya’ya uzaklıklarının bilinmesi.
“aded” ile “mikdâr”dan ayrı ayrı üretilen
sayısal ve geometrik ispattan sağlandığıdır. İlk makale üç bâbdan oluşur: İlkinde
Burada iki ayrı noktanın üzerinde hey’et ilminin konusu, ilkeleri, problemleri
durulmalıdır; biri teorik astronominin diğer ve faydası özet biçimde ele alınır. İkinci
ilim ve fenlerden üstünlüğünün tamamen bâb, bu araştırmanın konusunu oluşturur
matematiksel ispata dayandırılması, diğeri ve “hendese ile ilgili şeylerden sunulması
bu ispatın sadece hendese ile değil aded gerekenler” başlığını taşır. Son bâb da
ile de yapılabileceği bilgisidir. Zira hem “tabiiyyat ile ilgili şeylerden sunulması
kadim Yunanca ilim geleneğinde hem İslam gerekenler” şeklindedir. 3
medeniyetinin ilk dönem metinlerinde ve Hey’et kitaplarının ilk bölümlerinin bu
sonrasında da belli bir dönem sahih bir bilgilerden meydana gelmesi olağan bir
burhanın sadece hendese ile temin edileceği durumdur. Klasik dönem eser yazım
görüşü hâkim olmuştur. Ancak XI. asırdan tekniğinin bir parçası, girişte eserin ait
itibaren Kerecî (ö. 410/1019’dan sonra) olduğu ilim dalının konusunu (mevzu),
ve öğrencileri başta olmak üzere birçok ilkelerini (mebâdi), temel problemlerini
matematikçinin, matematiksel ispatı, (mesâil) ve faydalarını (fevâid) ortaya
geometrinin tekelinden çıkarmak ve bu koymaktır ve ilk bâb da buna karşılık gelir.
konuda yeni yollar açmak için gösterdiği Sonraki iki bâb, söz konusu ilim dalının

1 Kutbuddin Şîrâzî, Nihâyetu’l-idrâk fî dirâyeti’l-eflâk (İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Turhan Valide Sultan 221), 1b.
2 Şîrâzî, Nihâyetu’l-idrâk,2a-2b.
3 Şîrâzî, Nihâyetu’l-idrâk, 2a-5a.

130