Page 136 - Dârülmülk Konya Dergisi 2025 8. Sayı

hiperbol (kat‘ zâid), üçüncüsünde de elips İlk postulattaki kavramların sıralama ve
(kat‘ nâkıs) oluşur. 7 seçimi dikkat çekmektedir. Zira Şîrâzî
burada “nokta, çizgi, yüzey, daire, küre ve
Şîrâzî’nin tasnifinden yukarıdaki gibi bir
tablo çıksa da silindirin taban ve tavanı düz felek vardır” derken hocası Tûsî, Tahrîru
kenarlı, yani, üçgen, dörtgen, beşgen, vd. şekil Usûli’l-hendese’de “nokta, çizgi, yüzey, doğru,
olduğunda modern matematikte bu cisimlere düzlem ve daire vardır” demektedir. Yani
üçgen prizma, dörtgen prizma, beşgen Tûsî’deki doğru ve düzlemin yerini küre ve
prizma, vd. denilir. Benzer şekilde koninin felek almıştır. Bu durum, Tûsî’nin eserinin
tabanı düz kenarlı şekillerden meydana geometri kitabı, Şîrâzî’nin eserinin de
geldiğinde, bu cisimlere üçgen piramit, astronomi kitabı olmasıyla ilişkilendirilebilir.
dörtgen piramit, beşgen piramit, vd. denilir. Belli ki Şîrâzî, ilk postulatı eserinin konusuna
uygun bir şekilde yeniden düzenlemiştir. 8
Hendese hakkındaki ikinci babın ikinci faslı,
iki başlıkta incelenebilir. İlki, hendesede Şekillerin tasavvur yoluyla ortaya konulması
kabul edilen postulatlar (usûlmevzû‘a), başlığında bir yüzeysel ve beş cisimsel şeklin
ikincisi ise şekillerin tasavvur yoluyla ortaya nasıl üretildiği anlatılır. Bunlardan oval cisim
konulmasıdır. ile mercek cismi dışındakiler önceki fasılda
izah edilmişti. Ancak, muhtemelen Şîrâzî bir
Şirâzî’nin sıraladığı postulatlar şöyledir: taraftan astronomi içerisinde yoğun biçimde

1. Nokta, çizgi, yüzey, daire, küre ve felek kullanacağı şekilleri ayrıca göstermek hem
vardır/mevcuttur. de bu şekillerin meydana geliş sürecini
2. Her nokta, doğru ve düzlemsel yüzey açıklamak istemiştir.
misline mutabıktır. Hendese babının son ve üçüncü faslı 44
3. İki çizgi arasındaki ortak fasıl noktadır. hendese meselesinden meydana gelir.
4. İki yüzey arasındaki ortak fasıl çizgidir. Bunların tamamını incelemek çalışmanın
5. Bir yüzey üzerinde bulunan bir çizgi veya sınırlarını aşacağından bir örnek vermekle
onu bir noktada kesen bir çizgi varsayılabilir. yetinilecektir:
6. Herhangi bir çizgi veya yüzey üzerinde bir
nokta belirlenebilir. “Küre üzerinde hareket eden dairelerden biri aynı
7. Her iki nokta arasını bir doğru birleştirir. küre üzerinde sabit bir daireyi ortadan kestiğinde,
8. Bir noktadan aynı doğrultuda bir doğru o iki daireden birinin ne kutuplara ne de
(istenildiği kadar) uzatılabilir. mihvere dik olması caizdir. Aksine her bir daire,
9. Herbir nokta ve uzunluk ile bir daire kürenin merkezinden geçer. Bu mesele Çandarlılı
çizilebilir. Autolycus’un Hareketli Küreler adlı eserinden
9
10. Herhangi bir yüzey istendiği kadar alınmıştır.”
uzatılabilir. Tıpkı bu yukarıdaki örnek gibi meselelerin
11. Herhangi bir nokta ve doğrunun geçtiği tamamını matematiksel astronominin bir
bir yüzey varsayılabilir. parçası olarak görmek mümkündür.
7 Şîrâzî, Nihâyetu’l-idrâk, 4b-5a.
8 Şîrâzî, Nihâyetu’l-idrâk, 5a.
9 Şîrâzî, Nihâyetu’l-idrâk, 5b.

134