Page 134 - Dârülmülk Konya Dergisi 2025 8. Sayı

kısaltma açısından o lafızla değiştirilir ve iki daire parçasının farklı olup olmaması
“cins”in yerini “araz-ı âmm”ın almasına göz durumuna itibar etmeyenler de vardır ve
yumulur. 4 buna göre yarım daire de daire parçası olur
ve çap da kiriş olur, ancak o, kirişlerin en
Temel kavramların sonuncusu olan şekil
kavramını, en geniş kapsamlı kavram büyüğüdür. Kiriş, daire parçasının tabanı
olduğu için öncelikle yüzeysel ve cisimsel olarak isimlendirilir. Dairenin teğeti
şekiller biçiminde ikiye ayırmak uygun (hattmümâs) daireyle karşılaşır ama iki
olur. Yüzeysel şekiller ise daire, oval (beyzî/ yönde çıkarılsa da onu kesmez. Oval (beyzî)
ihlîlicî), mercek (adesî) ve “kenarları doğru yüzeysel şekli,“ihlîlicî” diye de isimlendirilir.
olan şekiller”diye tasnif edilebilir. Daire, Yarı çevreden küçük iki eşit yaydan oluşur.
oval ve mercek şekillerinin tamamlayıcı Mercek (adesî) yüzeysel şekli, yarı çevreden
unsuru olarak, kenarları doğru olan büyük iki eşit yaydan oluşur. “Kenarları
şekillerden hemen önce, düzlemsel doğru olan yüzeysel şekiller”, bu kısmın
trigonometride sinüs (ceybmüstevâ) ve büyük bölümünü oluşturur: üçgenler,
5
ters sinüs (ceybma‘kûs/arcsine/inverse sine) dörtgenler ve çokgenler.
kavramlarının izah edildiğini eklemek Üçgenleri çeşitlendiren iki temel unsur
gerekir. kenar ve açıdır. Bu yüzden kenara göre
üçgenler, eşkenar, ikizkenar ve çeşitkenar
Daire, tek bir çizginin çevrelediği yüzeysel
şekildir. Bu şeklin içerisinde nokta bulunur olmak üzere üçtür. Açıya göre ise, dar,
ve bu noktadan çıkıp çizgiye ulaşan dik ve geniş açılıdır, dolayısıyla toplamda
doğruların hepsi birbirine eşittir. Bu çizgi altı üçgen türü mevcuttur. Dörtgenler beş
dairenin çevresi (muhît) olarak isimlendirilir kısımdır: Hem dik hem kenarları eşit olan
ve aynı zamanda dairesel çizgi (hattmüstedîr) kare, dik ama sadece karşılıklı kenarları eşit
de denilir. Sonlu (mütenâhî) bir çizginin olan dikdörtgen, dik olmayıp kenarları eşit
başlangıcı ve sonu olmayabilir ve o bahsi olan eşkenardörtgen, dik olmayıp sadece
geçen nokta, dairenin merkezidir. Noktadan karşılıklı kenarları eşit olan paralelkenar
çıkan çizgiler dairenin yarı çaplarıdır ve hem dik olmayan hem de kenarları
(nısfkutr). Noktadan çevreye iki zıt yönde eşit olmayan yamukşeklinde sıralanabilir.
çıkan iki çizgi dairenin çapıdır (kutr) ve Beşgen ve diğer çokgenler hakkında isminin
daireyi iki eşit parçaya böler. Yarım daire, zikredilmesi dışında herhangi bir bilgi
6
bir çap ve yarıçevrenin çevrelediği yüzeysel verilmez.
şekildir. Daireyi iki farklı parçaya bölen Cisimsel şekillere gelince, küre, felek,
her doğru kiriştir (vetr). Çevrenin herhangi silindir ve koni olmak üzere dörde ayrılır.
bir parçası yaydır (kavs). Daire parçası Kürenin, hacim merkezi, ağırlık merkezi,
(kıt‘a), kiriş ve yarı çevreden daha küçük eksen, büyük daire, kuşak, küre parçası
veya daha büyük bir yay parçasından oluşan ve kutup gibi elemanları vardır. Felek,
yüzeysel şekildir. Bir kirişle meydana gelen merkezleri aynı olan iki paralel yüzeyin
4 Şîrâzî, Nihâyetu’l-idrâk, 2b-3a.
5 Şîrâzî, Nihâyetu’l-idrâk, 4a-4b.
6 Şîrâzî, Nihâyetu’l-idrâk, 4a-4b.

132